Moestuinieren. In moestuinbakken of in de volle grond?

Wat neemt het moestuinieren toch een enorme vlucht! De afgelopen jaren is het moestuinieren in de achtertuin of op een volkstuincomplex steeds populairder geworden. Flinke wachtlijsten bij de volkstuincomplexen, en achtertuinen krijgen een nieuwe invulling. Ik kan alleen maar zeggen dat ik dat een enorme leuke en goeie ontwikkeling vind en ik hoop dat het geen kortstondige gril blijkt. Moestuinieren is namelijk zo ongelofelijk fijn, bevredigend, rustgevend en gezond voor je. En nog zoveel meer!

Verhoogde bakken of volle grond?

Maar dan… Hoe ga je je moestuin aanpakken en inrichten? De (verhoogde) moestuinbakken zijn enorm populair . Deels door de vierkante metermoestuinbakken denk ik. Het ziet er handig uit, het is makkelijk als je zonder ervaring iets wilt gaan doen, en ’t is tevens een mooi verdienmodel voor de bedenkers hiervan. Maar als je een moestuin gaat aanleggen hóeft het niet voor de hand te liggen om met bakken te gaan werken. Er is namelijk ook de vollegrond. Ik leg je de voor- en nadelen uit van volle grond en moestuinieren in verhoogde bakken.

Het esthetische aspect

Een van de redenen om in bakken te gaan moestuinieren is het esthetische aspect. We houden er op een een of andere manier van om onze huizen en tuinen netjes in te richten. We houden van afbakenen, van kaders en onze tuin moet netjes, duidelijk en overzichtelijk zijn.

En daar valt natuurlijk wat voor te zeggen. Maar voordat je daadwerkelijk aan de slag gaat is het goed om eens rustig te gaan zitten en te brainstormen. Als esthetiek een belangrijk uitgangspunt is; welke mogelijkheden zijn er dan om dit vorm te geven? Het valt me op dat er in onze Westerse cultuur zoveel het-moet-netjesovertuigingen spelen. Keurig aangeharkte tuintjes, keurig ingerichte huizen, er mag geen oortje van een koffiekopje ontbreken – die gaat de prullenbak in. En het kan dus zijn dat die netheidbehoefte een beetje in de weg kan zitten. Daarom is het fijn om te brainstormen, op Pinterest ideeën te gaan bekijken, te bedenken wat voor jou belangrijk is en hoe je dit vervolgens gaat invullen.

Want… wie bepaalt wat mooi is? Wie bepaalt wat netjes is? Dat idee wordt (groten)deels beïnvloed door onze cultuur, onze opvoeding, door wat we om ons heen zien bij de buren en door wat we op tv zien, wat de commercie ons voorspiegelt. Ik merk dat mijn moestuin me uitdaagt om buiten de lijntjes te kleuren, om op een onorthodoxe manier te denken en om het esthetische aspect vanuit een ander perspectief te benaderen. Was ik jaren geleden nog heel erg van de kaders en duidelijke scheiding tussen het een en het ander; nu zie ik dat een meer organische aanpak me blijer maakt.

Als jij je moestuin gaat vormgeven: neem dan gewoon eens de tijd om na te denken over wat je echt diep van binnen wilt. Geef ruimte in je hoofd om te bedenken wat je blij maakt en uitdaagt, bekijk eerst eens alle mogelijkheden zonder direct een concreet plan van aanpak te hebben. Vraag je af wat je vanuit gewoonte wilt en vindt en… fantaseer over wat er nog meer mogelijk is. Je zult versteld staan over je eigen fantasie en de mogelijkheden die daaruit ontstaan.

Ja, moestuinbakken geven je tuin het idee van een overzichtelijke nette uitstraling. Ze zijn makkelijk en het idee van afkaderen kan een prettig gevoel geven. Maar die wens hoeft niet persé door moestuinbakken ingevuld te worden.

Begaanbaarheid/overal bij kunnen

Het prettige van een verhoogde bak is dat je er makkelijk omheen kunt en daardoor goed bij je groenten, bloemen, fruit en kruiden kunt. Je zet ‘m neer, je vult ‘m met grond, paadjes erom heen en hopsa. In volle grond moestuinieren kan die mogelijkheid natuurlijk net zo goed bieden. Door stapstenen te plaatsen, grind/houtsnipperpaadjes of gras te zaaien maak je je bedden/borders goed bereikbaar zodat je goed bij je planten kunt.

Belangrijk is – om je groente goed te kunnen blijven bereiken nadat ze flink zijn gegroeid – is de diepte van je moestuinbedden *) of borders in de gaten te houden. Denk twee armlengtes: 120 centimeter zodat je je border aan beide kanten tot aan het midden kunt bereiken. Zijn je groentebedden dieper dan dat? Zorg dan voor wat stapstenen zodat je alsnog je planten kunt bereiken doordat het midden van je bed/border toegankelijk is. Het wordt (zowel in bedden als bakken) anders heel lastig om te kunnen oogsten, snoeien of opbinden.

*) En dan nog even een zijspoortje: moestuinbedden: dit kunnen gewoon ‘groenbedden’ zijn waarbij groente, kruiden, fruit, heesters en sierbloemen door elkaar heen kunnen groeien. Lees hier meer over in alinea “Mixen en matchen”.

Droogte/waterbesparing

Een écht groot nadeel van moestuinbakken ervaar ik in tijden van droogte – zoals we inmiddels helaas allemaal hebben ondervonden. De grond bij de zijkant van je bakken droogt sneller uit dan de grond middenin je bakken. De zon brandt op het hout en dat heeft een behoorlijk effect op de vochthuishouding van je tuinaarde.

Bij moestuinieren in volle grond heb je dat effect alleen op de bovenste laag van je tuinaarde. En dat valt voor een deel te voorkomen door te werken met mulch. De aarde bedekken met een royale laag mulch kan uiteraard ook bij je moestuinbakken!

Hoe zeer je grond uitdroogt heeft ook te maken met de hoogte van je bak uiteraard. Sommige verhoogde bakken hebben slechts een klein opstaand randje, die zelfs waterbesparing kan opleveren omdat – wanneer je gaat wateren – het minder snel wegloopt.

Overigens kan die hogere temperatuur in je bakken ook voordelig zijn. Zo reageerde een instamoestuinder weer dat ze in volle kleigrond moestuinieren maar ook in bakken. En dat het fijn is dat de bakken in het voorjaar sneller opwarmen dan de klei.

Vrieskou

Of het nu door het bovenstaande punt komt of door de temperatuur in de winter… Mijn knoflookbollen die aan de rand van de verhoogde bakken groeiden, zijn meestal minder groot dan die in het midden van de bak. We hebben dus te maken met drogere grond aan de zijranden. Maar de (vries)kou en koude wind heeft ook meer grip op de grond aan de randen dan in het midden van de bakken. Ik stond versteld van het verschil in grootte. Het kan misschien een combinatie van verschillende aspecten zijn.

De temperatuur in de volle grond zal minder heen en weer schommelen dan die in je bakken. In de zomer zal die aarde warmer zijn en in de winter zal deze juist meer afkoelen. Hoe nadelig dit werkt kan ik niet concreet zeggen, maar door het verschil in grootte van m’n knoflookbollen geeft te denken.

Bodem

Naar aanleiding van een poll op mijn Instagram met de vraag wie er moestuiniert in bakken en wie in volle grond kreeg ik een aantal berichtjes. De keuze om in bakken te gaan moestuinieren hoeft niet esthetisch te zijn, het kan natuurlijk ook de grondsoort zijn. Heb je zware kleigrond, dan zal het heel veel tijd en energie kosten om die grond luchtiger te maken. Het moestuinklaar krijgen van zware kleigrond is namelijk niet zo makkelijk al bij zandgrond. Wij legden op onze schrale grond onze compost en tuinaarde van Biokultura. Dat was snel gepiept en we konden hups aan de slag. Maar kleigrond luchtiger en humusrijk te krijgen kost veel meer tijd. Ook kunnen moestuinbakken goed werken als je betere drainage wilt hebben of met planten werkt die niet van natte voeten houden.

De grondsoort is bepalend voor wat erop groeit. Op kleigrond gedijen bepaalde planten beter dan op zandgrond en andersom. Wil je bijvoorbeeld keirechte winterpeen kweken maar heb je te maken met kleigrond, dan is een moestuinbak ideaal. Kolen daarentegen zullen het enorm naar hun zin hebben in je kleigrond, dus daar hoef je geen bak voor te bouwen!

Weer een andere instamoestuinder vertelde dat hun tuin vol stond met bomen en struiken. De gemeente had alles gekapt maar alle kluiten zaten nog stevig in de grond. Door te gaan moestuinieren in bakken hopen ze dat de wortels over een aantal jaren zijn vergaan en dat ze dan in de volle grond kunnen gaan werken.

Afkaderen van de bedden

Werk je in een gemeenschappelijke tuin of heb je kleine kinderen, dan kan het afkaderen door middel van randen om je moestuinbedden (met hout of steen of welk materiaal dan ook) ook duidelijkheid geven over waar je wel en niet mag lopen. Over je moestuinbedden moet je namelijk nooit lopen omdat je de grond dan compacter maakt met jouw gewicht. En dat is niet bevorderlijk voor het bodemleven.

Daarnaast werkt een kader/rand ook waterbesparend. Als je water geeft bij grote droogte loopt het water minder snel je looppaden op. Droge aarde neemt niet direct water op, waardoor het water sneller wegstroomt naar een lager gedeelte. De randen fungeren als buffer en zorgen ervoor dat het water niet direct alle kanten op stroomt.

Flexibiliteit

Je smaak of wensen kunnen veranderen. Soms wil je borders of bedden aanpassen na verloop van tijd. Misschien wil je hier en daar iets verbreden, wil je je looppad veranderen of wil je een rechte lijn veranderende in een glooiende.  En dan stuit je met bakken al heel snel op grenzen. Een bak ombouwen, verplaatsen, uitbreiden of veranderen van vorm is een beste klus.

Werk je alleen met kaders zoals in het onderwerp hierboven, dan kan je makkelijk uitbreiden. Heb je bakken gemaakt waarbij je diverse planken boven elkaar hebt vastgemaakt, dan vraagt het veel meer werk.

Als je tuiniert op vollegrond kun je veel makkelijker uitbreiden, veranderen en aanpassen.

Glooiende lijnen

Als je werkt met houten bakken is het lastig om glooiende lijnen toe te passen in je tuin. Als je googlet op moestuinbakken dan zijn het allemaal rechte lijnen die je ziet. De variatie ziet ‘m in of je rechthoeken, L-vormen of vierkanten maak. Werk je in de volle grond of werk je met stapelstenen , dan ben je al veel flexibeler qua vorm natuurlijk. Je kunt glooiende lijnen toepassen, je kunt makkelijker uitbreiden of juist verkleinen of verplaatsen.

Een paar centimeter verschuiven

Wil je een bed of border een paar centimeter verbreden of verlengen of juist het tegenovergestelde: dan is dat prima te doen als je moestuiniert in volle grond. Werk je met verhoogde bakken of stapelsteenborders: dan heb je een flinke uitdaging. Voor een paar centimeter is dat een behoorlijke klus. Wij kwamen er bijvoorbeeld al snel achter dat de kruidenbak aan uitbreiding toe is. Reden dat we dat nog niet hebben gedaan is dat het nogal wat stappen vraagt voordat we dit kunnen uitvoeren. Toen we in onze vorige tuin rond 2002 onze ‘vollegrond bed’ wilden uitbreiden (ik begon op een stukje van zo’n 2m2!) was het gewoon een kwestie van wat perkgoed verhuizen, gras verwijderen, compost toevoegen en in een half uurtje was het gepiept!

Overigens: mensen die in kleigrond tuinieren kunnen ook niet zo heel makkelijk bedden vergroten of verkleinen. Daar waar het looppad zich bevindt, is de grond door het lopen/gewicht behoorlijk compact geworden.

Wisselteelt

Als je wisselteelt toepast heb je met bakken ook wat meer beperkingen ten opzichte van vollegrondbedden. Bij wisselteelt laat je niet ieder jaar gewassen op dezelfde plek  groeien, maar je rouleert. Dat voorkomt o.a. ziektes. Toen ik nog wisselteelt toepaste, merkte ik dat ik het ene jaar wat meer ruimte nodig had voor m’n koolgewassen en wat minder voor mijn peulgewassen bijvoorbeeld. Met verhoogde bakken kun je dan niet variëren in grootte van de bedden. In volle grond kan je wat makkelijker een stuk grond bij een bepaald deel erbij pakken en een ander gedeelte juist verkleinen.

Mixen en matchen

Toen wij na onze verhuizing in 2019 tuinplannen gingen maken ontdekte ik dat ik nog steeds heel verzuild aan het denken was terwijl ik dacht dat ik toch al heel losjes tuinierde. “Dan komt híer de moestuin, híer de kruidentuin, hier de bessenstruiken en híer sierborders.” Maar steeds meer ontdek ik dat het superleuk is om dit juist met elkaar te verbinden, niet alles af te kaderen, het in elkaar over te laten lopen en grenzen te laten vervagen. Als je met een blank vel kunt beginnen zonder kaders is het makkelijker om te mixen en te matchen, om je over te geven aan een meer organischere vormgeving en om mee te bewegen met de natuur; windrichting, hoogteverschil, schaduw, biodiversiteit en dierenleven (hoe noem je wildlife in het Nederlands – ik ben te erg ver Monty-d), geschikte planten voor jouw bodemsoort helpen je dan allemaal mee in het maken van een plan.

Met veel tuinplannen werken we de natuur nog wel eens tegen. Willen we bepaalde planten in de tuin zonder te beseffen dat vanwege de grond, droogte/vochtigheid, wind en klimaat dit enorm veel werk kost om de plant in leven te houden. Check dus permacultuurprincipes als je je moestuin inricht: amazing! Het leert me om buiten kaders te denken, om duurzame oplossingen te bedenken en om samen te werken met de natuur.

Mixen en matchen kan natuurlijk ook met moestuinieren in zowel de volle grond als in bakken. En dat gebeurt ook heel vaak. Onze bessenstruiken, fruitbomen en enkele vaste planten zoals rabarber en aardpeer groeien in de volle grond, net als heel veel eetbare bloemen en medicinale planten. En de eenjarige planten waar ik vaak bij moet, staan in verhoogde bakken om mijn rug te ontzien. Maar in de volgende alinea lees je daar meer over.

Lichamelijke klachten

Als je alles hierboven lees denk je misschien dat ik een moestuinbakkerhater ben… Ik moestuinier dus zelf gedeeltelijk in verhoogde bakken! Ik hield een whiplash over aan een auto-ongeluk in 2013. Door chronische rugklachten is het voor mij niet mogelijk om op de vollegrond te werken. We maakten daarom in 2015 verhoogde bakken en dat bleek een minder grote aanslag op m’n rug te zijn. Vaak pak ik er een klein krukje bij of hurk ik zo ergonomisch mogelijk. Maar rugtechnisch is moestuinieren in verhoogde moestuinbakken een enorme hulp voor me.

Duurzaamheid

Los van het effect van langdurige droogte op de grond in je moestuinbakken is er nog een ander duurzame issue wat verhoogde bakken betreft. Ik probeer mezelf te leren om het principe “zoveel mogelijk maken van zo weinig mogelijk” toe te passen in ieder aspect van mijn leven. Of het nu gaat om kleding, vervoer, apparatuur of om de tuin. Hoe minder spullen ik nodig heb en/of hoef te kopen om mijn doel te bereiken hoe fijner ik dat vind. Ik verklein hiermee mijn ecologische voetafdruk en draag bij aan een duurzamere wereld.

Dus als ik geen hout nodig heb maar gewoon in de volle grond kan tuinieren, dan zou ik dat eigenlijk het liefste doen. “Ja, maar hout is een natuurproduct”, kun je zeggen. En dat is ook zo. Maar het schijnt dat onze ‘houtbehoefte’ enorm is gestegen met alle gevolgen van dien. Oerbossen worden gekapt en monocultuurbossen komen daarvoor in de plaats. Ookal worden er ook zogenaamde duurzame kapbossen aangelegd: er moet worden gekapt en dit heeft een enorme impact op bijvoorbeeld de biodiversiteit. Ookal koop je gecertificeerd hout, dat omkaderd wordt door een wilde bloemenstrook; dan nog zijn er heel wat grondstoffen nodig om dat in jouw tuin te krijgen: kap, vervoer, productie, opslag bijvoorbeeld.

Een uitzondering wat mij betreft hierop is om recuyclehout te verzamelen van weggeefhoeken (zo fijn die facebookweggeefhoeken!) en uit containers. Er wordt namelijk heel wat gesloopt – soms omdat het moet en soms omdat we toe zijn aan iets moois, nieuws, anders (zie mijn relaas over esthetiek…). Dat resulteert nogal vaak in prachtig nog bruikbaar hout dat helaas in de container terechtkomt.

Mijn vader verzamelde hardhout voor ons uit containers en ik stroop regelmatig containers af waar mensen aan het verbouwen zijn. Van dat hout bouwden we onze bakken. Nadeel: niet altijd de afmetingen die je misschien voor ogen had. Iets meer gedoe met aanpassen, gaten, rotte stukken, afwijkingen, verkleuringen en dergelijke. En soms moet je bijvoorbeeld lang wachten en geduld hebben om je spul te verzamelen. Een rondje winkel is sneller gepiept natuurlijk.

En ook hier is het een uitdaging om het esthetische aspect “om te denken”. Niet zo strak, fris en mooi als spullen uit de winkel, die je op basis van jouw smaak uitkiest. En wat er tweedehands en in de container te vinden is wijkt daar wel eens vanaf. Maar ik zie daar juist wel de charme van in; spullen die een tweede leven krijgen hebben voor mij zoveel meer waarde/meerwaarde. Het gedoe heb ik ervoor over: ik verklein mijn ecologische voetafdruk en geef afgedankt hout een nieuw leven.

Tuinaarde en compost

Daarnaast kost het nogal wat om die bakken te vullen met tuinaarde en/of compost. Vooral als je begint zul je geen eigen compost hebben, of tuinaarde die je kunt hergebruiken. Je kunt je voorstellen dat het aanleggen van vollegrondbedden en het verbeteren van de bodem waarop je je bedden wilt aanleggen, veel minder tuinaarde, compost of potgrond nodig heeft dan het vullen van lege verhoogde moestuinbakken. Dit kost geld en dit kost grondstoffen. Het maken van compost en tuinaarde heeft ook gewoon een ecologische impact, naast de economische impact op je bankrekening.

Helaas bevat reguliere tuinaarde en reguliere potgrond in bijna alle gevallen tuinturf. We zien het als een mooi natuurproduct en bodemverbeteraar. Maar het winnen van turf heeft eigenlijk alleen maar nadelige gevolgen. Niet alleen komt er CO2 vrij, ook verdwijnt de sponswerking van de aarde en door winnen van veen is er heel veel biodiversiteit verloren. Lees hier meer.

Wil je verhoogde bakken aanleggen? Gebruik dan de hügelcultuurmethode. Je vult de bak eerst met stammetjes, dan met takken, dan met bladeren of ander klein organisch materiaal en tot slot met een laag tuinnaarde en/of compost. Dit kost je veel minder aanschaf van grondstoffen; als je tenminste de eerste drie lagen uit eigen omgeving verzamelt en niet koopt uiteraard.

Wieden

Een aantal instamoestuinders stuurden n.a.v. mijn poll een berichtje over onkruid wieden. Enkelen vertelden dat ze meer moeten wieden in de vollegrond dan in de moestuinbakken. Waar zou dat aan kunnen liggen? Waarom zou in bakken minder onkruid groeien?

Ik ben geneigd om te denken dat er meer zaad in volle grond ligt opgehoopt. Laat het me uitleggen: moestuinbakken bevatten over het algemeen relatief jongere grond. Als je een volkstuin overneemt of je bestaande achtertuin deels inzet als moestuin, heb je te maken met een langere tuinaardevoorgeschiedenis. En de kans dat daar meer onkruid groeit lijkt me dan groter. Maar als je op volle grond moestuiniert met gloednieuwe tuinaarde en dat verschil nog steeds ziet met moestuinbakken…, dan gaat deze redenatie dus niet op haha.

Daarnaast… zou er in moestuinbakken minder gespit worden dan in de volle grond? Door te spitten haal je zaad omhoog dat gaat ontkiemen zodra het aan de oppervlakte komt.

Of… is de gemiddelde moestuinbak dichter begroeid dan vollegrondbedden waardoor onkruid sowieso minder kans krijgt?

En als al het bovenstaande niet opgaat; wat is het dan wel wat dit verschil veroorzaakt?

Als ik mijn volle grond bedden vergelijk met mijn moestuinbakken zie ik in onze tuin weinig verschil. Dat komt deels omdat ik heel veel onkruid niet zozeer zie als onkruid maar als eetbaar kruid, waardplant of iets anders. Daarnaast probeer ik de grond zoveel mogelijk te bedekken door óf dichte beplanting toe te passen, of door de grond te bedekken met een laag mulch.

Op hoge poten

Er bestaan ook moestuinbakken op poten. Als je lichamelijke beperkingen hebt is dit uiteraard een hele goeie optie. Als je helemaal niet kunt bukken of vanuit je rolstoel werkt dan heb je een flinke hoge bak nodig. Dat moet maar net mogelijk zijn, want moestuinbakken van een meter hoog hebben heel wat tuinaarde nodig. Een bak op poten kan dat een betaalbare uitkomst zijn. En je kunt er makkelijk met je rolstoel onder.

Maar het nadeel van een bak op poten is dat je – duh – het contact met de aarde mist. De grond droogt nog sneller uit dan in verhoogde bakken die op de grond staan. En bedenk dat je bepaalde groente niet makkelijk kunt kweken, omdat die diepte nodig hebben; knol-wortelgewassen bijvoorbeeld. Ik vraag me ook af – maar dat is een gedachtenspinsel – of bepaalde insecten en dieren hun werk in die bakken op poten kunnen doen, juist vanwege de beperkte diepte en gebrek aan direct contact met de aarde.

Ook hierin geldt weer: wat zijn jouw behoeftes en wensen? Wat zijn duurzame, ecologische opties? Onderzoek de mogelijkheden, brainstorm, ga online op onderzoek uit en vind voor jou de best werkzame en duurzame optie.

Conclusie

Dus ja… dit zijn voor mij zo’n beetje de voors en tegens van moestuinieren in vollegrond en in verhoogde bakken. Als ik rugtechnisch had gekund zou ik in principe in vollegrond tuinieren. Hier en daar misschien een verhoogd stuk voor wat meer perspectief of speelsheid, vooral omdat we niet op een volkstuin onze moestuin hebben, maar in onze achtertuin. De strakke afgemeten moestuinbak heeft voor mij persoonlijk meer nadelen dan voordelen, hoewel ik er tegelijkertijd dankbaar gebruik van maak!

Belangrijk voor mij is: neem de tijd om na te denken over de mogelijkheden, wat je voor ogen hebt, en wat je doel is. En denk niet in het verlengde van wat je buren doen of wat de commercie je voorspiegelt. Ga online op zoek naar voorbeelden waar je zelf niet zo snel zou opkomen. Hou met het maken van je plannen rekening met de meest duurzame, ecologische optie en ga ervoor! Word jij helemaal zen van het overzicht door moestuinbakken; laat mij je dan niet overtuigen om het anders te doen. Soms wordt je tot een bepaalde keuze geleid door de eerder genoemde kleigrond, je lichamelijke staat of iets anders. No shaming, geen oordeel!

Wat ik hoop is dat ik je inspireer om na te denken over wat er voor jou allemaal mogelijk is en hoe je op een (h)eerlijke, duurzame manier je tuin (en jouzelf!) tot volle bloei kunt laten komen!

Heb je aanvullingen, bedenkingen, tips of complimenten? Laat het me weten!

Meer lezen? Check dan eens mijn blog over starten met de moestuin en gezonde grond of koop mijn moestuinboek!