Mulchen in ieder jaargetijde

Gelukkig neemt het mulchen toe in bekendheid. De standaard die jarenlang gold: een kaal en strak geharkte bodem is op z'n retour. En dat is enorm goed nieuws!

In deze blog leg ik uit wat mulch is, en waarom je het beste het hele jaar door blijft mulchen! Mulchen breng je misschien niet zo snel in verband met herfst en winter; omdat de tuin er dan misschien wat leger bij staat en de zon niet zo hard brandt dat de toplaag uitdroogt. Maar júist in deze periode is het goed om te mulchen.

Mulchen: wat is het?

Mulchen betekent niet meer dan het bedekken van de grond met organisch materiaal. Zoals het ook in de natuur gebeurt; planten, struiken en bomen laten hun bloem, blad en takken vallen. De bodem hieronder is daarom altijd bedekt met organisch materiaal. Een mooi voorbeeld hiervan is het bos; je vindt hier een fantastische laag op de bodem die van bovenaf nog duidelijke vormen heeft; je herkent blaadjes, twijgjes, takken, dennenappels, naalden, vogelveren en ander organisch materiaal. Als je een paar centimeter lager zou kunnen kijken, dan zie je dat het materiaal al aan het afbreken is. En op een gegeven moment zul je zien dat er alleen maar ‘aarde’ over is gebleven. In de permacultuur leer je dat de natuur altijd de oplossing. heeft. En deze meest natuurlijke vorm van composteren - mulchen -  is echt het allerbeste voor je bodem; voor het leven dat zich hierin en hierop bevindt. Nooit meer een kale bodem dus.

De bodem en het bodemleven

Er wordt veel over bodemleven gesproken, ook als het om mulchen gaat. Ik leg kort uit wat het belang is van een gezonde bodem en wat bodemleven ongeveer inhoudt. Je snapt dan nog beter waarom mulchen van onmisbaar belang is.

Als je een handje aarde pakt, moet deze los en licht vochtig zijn; een teken van een gezonde bodem. In veel gevallen is de bodem waarin jij je planten wilt kweken niet optimaal. Je wilt een geschikte bodem hebben, zodat je planten hieruit hun voeding opnemen en sterk worden; vitale planten waar jij vervolgens ook je voedingsstoffen uit kunt opnemen.

Een gezonde bodem LEEFT! Het herbergt een grote diversiteit aan wormen, aaltjes, mijten en springstaarten, mieren, kevers, spinnen, duizendpoten, bacteriën en schimmels. In een vierkante meter grond kunnen in de bovenste 20 centimeter van de grond wel 400 regenwormen en 20 miljoen aaltjes leven. Een handje grond bevat honderden meters aan schimmeldraden en miljarden bacteriën van duizenden soorten.

Dit bodemleven leeft in wisselwerking met de planten die op en in de grond leven. Planten onttrekken niet alleen voedingsstoffen uit de bodem, maar geven ook voedingsstoffen terug. Door fotosynthese genereert een plant koolstof, die de plant via het wortelstelsel uitscheidt en waarmee enorme bacteriepopulaties zich voeden. Deze bacteriën zijn op hun beurt weer voeding voor andere organismen die ze weer omzetten als opneembare voedingsstoffen voor de plant. Schimmels bestaan uit lange draden die voedingsstoffen over lange afstanden vervoeren. Sommige schimmels wisselen voedingsstoffen uit met planten die de plant niet zelf kan bereiken of kan opnemen. Bacteriën en schimmels zijn weer voeding voor protozoën. Deze eencellige diertjes scheiden cruciale afvalstoffen zoals stikstof uit en zijn weer een voedingsbron voor grotere organismen die weer andere gunstige voedingsstoffen uitscheiden. Bepaalde soorten bacteriën en schimmels kunnen vitamines en antibiotica produceren die ziekteverwekkers helpen bestrijden.

Aaltjes verplaatsen voedingsstoffen, bacteriën en schimmels door de bodem waardoor die ook voor andere planten en bodemorganismen beschikbaar komen. Grotere tot microscopisch kleine insecten versnipperen organisch materiaal en beluchten de bodem. Wormen zijn belangrijke bodemverbeteraars omdat ze zorgen voor een luchtige bodem en wormenpoep veel voor planten makkelijk opneembare voedingsstoffen bevat, zoals fosfaten, kalium, magnesium en calcium.

Deze complexe balans van het bodemleven is cruciaal voor een gezonde, vruchtbare grond. Het bodemleven verbetert de bodemstructuur en zorgt voor sterke gewassen die een goede opbrengst geven.

Eén theelepel gezonde grond bevat meer bodemleven dan het aantal bewoners van onze planeet.

Mulchen: waarom?

Zodra je gaat mulchen zul je een aantal voordelen gaan ontdekken van dit organische tapijtje op je bodem.

• Een herfstige stortbui kan voedingsstoffen uit de grond spoelen; die wil je juist niet kwijt. Een laag mulch, die zo’n bui breekt is daarom erg nuttig tegen erosie.
• In de zomer beschermt een mulchlaag de bodem waardoor deze minder snel uitdroogt. Hier hebben je natuurlijk enorm veel baat bij, maar ook het bodemleven. Bij teveel neemt het bodemleven af, terwijl je dit bodemleven juist wilt stimuleren.
• De bodemtemperatuur schommelt in de zomer minder waardoor je planten minder last hebben van hittestress (de temperatuur van een kale bodem kan oplopen tot 50 graden!)
• Doordat het organisch materiaal in de bodem terechtkomt door onder andere het vlijtige werk van wormen, wordt de bodemstructuur verbeterd. Hierdoor is de bodem onder andere in staat om beter het water vast te houden, maar ook om te grote hoeveelheden water dan juist weer af te voeren. Een goede vochtbalans dus.
• Met een laag mulch op de grond hoef je minder te wieden en te schoffelen! Mulch op de bodem houdt namelijk onkruidgroei tegen.
• Het bodemleven voedt zich met het materiaal dat je op de bodem legt. En dit is een absolute must; je wilt vooral goed voor dit bodemleven blijven zorgen; het hele jaar door. En een gezonde en levendige bodem zorgt voor gezonde en sterke planten die beter bestand zijn tegen ziektes en plagen.

Helaas bevatten groente uit de supermarkt van reguliere teelt steeds minder voedingsstoffen door onder andere verarming van de bodem. De bodem is verarmd door onder andere gebruik van kunstmest en uitputting van de bodem door monocultuur.

Met jouw eigen moestuin bepaal je dus zelf hoe voedzaam jouw gewassen worden. Hoe vitaler jouw gewassen, hoe meer voedingsstoffen jij binnenkrijgt. En dat heeft vervolgens weer invloed op jouw vitaliteit. Een vitale bodem geeft vitale groente voor een vitale gezondheid. Het is heel eenvoudig, maar helaas zijn we hier in de reguliere landbouw ver van verwijderd geraakt. Tijd voor aktie dus!

Mulchen: hoe en waarmee?

Alles wat leeft of heeft geleefd kun je inzetten als mulchlaag: dit noem je organisch materiaal. Van bladeren tot zelfs papier. Uitzonderingen hierop zijn bij mij: planten (“on”kruid, groente, etc) die in zaad zijn geschoten. Zonder zaad gebruik ik deze planten wel. Als het zaad is verwijderd kan de rest worden gebruikt uiteraard. Ik gebruik ook geen ‘levend’ materiaal dat weer kan wortelen zoals aardpeer(restjes). Zelfs het kleinste schilletje kan weer uitgroeien. Aardpeer woekert enorm dus dat probeer ik te voorkomen.

Het makkelijkste mulchen is eigenlijk wat je ter plekke wiedt of wegsnoeit fijn te knippen en aldaar weer terug te plaatsen op de bodem. Dit heet “chop and drop”. De luie tuinier in mij juicht sinds ik dit toepas. Het is eigenlijk de luie manier van composteren.

Zeer belangrijk om te weten: mulch werk of schep je niet door je bodem! Het bodemleven zal zelf het organisch materiaal naar beneden halen. Het enige wat jij doet is het bovenop je grondje te leggen; een bedekking maken.

Plantmateriaal

Een favoriete mulch in de permacultuur is het blad van de smeerwortel. Smeerwortel bevat veel voedingsstoffen. Overal waar ik kan laat ik daarom smeerwortel groeien zodat ik veel mulchmateriaal heb. Een aantal keer per jaar kun je smeerwortel terugsnoeien en gebruiken. De plant groeit snel, waardoor je in één seizoen meerdere keren gebruik kunt maken van dit fantastische blad.

Maar verder gebruik ik al het materiaal van vaste of eenjarige planten; blad en steel, en ook bloemen die niet in zaad zijn geschoten; eetbaar of niet eetbaar. Zo had ik dit jaar bijna ‘last’ van borage. Deze plant kwam werkelijk overal op. Een groot deel liet ik staan maar wat in de weg stond kreeg een functie elders.

Gras

Gemaaid gras, zonder zaad, is ideaal. Leg geen dikke lagen op je bodem maar verwerk er wat ander materiaal doorheen. Anders heeft gemaaid gras de neiging om een dikke vochtige klomp te worden (dit geldt ook voor composthoopgebruik)

Boombladeren

Bladmulch; ik ben er fan van, maar vogels volgens mij ook. Het is zo leuk om de vogels in de herfst en winter te zien scharrelen tussen de bladeren. De daar verscholen insecten zullen daar overigens anders over denken; want daar zijn de vogels uiteraard naar op zoek!

Mijn lief maait het blad meestal wat kleiner, zodat de plantjes de ruimte krijgen en niet worden overschaduwd door grotere bladeren. het helpt ook mee in het verteringsproces.

Er bestaan  veel meningen over mulchen met boombladeren. Vaak wordt gezegd: niet met eikenblad mulchen (of in de composthoop verwerken); want dat verzuurt de bodem. Maar nadat (eiken)boomblad is afgebroken is dit sowieso niet meer het geval.

Op de website van de boomdokter lees je het volgende: "Zelfs na 100 jaar van opeengestapelde lagen eikenblad zullen ze bijna geen invloed hebben op de zuurtegraad van de grond. De gewone waarheid is dat mulch bijna nooit de PH van grond verandert, waarvan ook de mulch is gemaakt." 

In de herfst en winter zet ik zoveel mogelijk blad in als mulch. Het duurt iets langer om te verteren, waardoor de winterperiode goed wordt overbrugd en de grond niet halverwege deze periode weer kaal is. Een laag van minimaal 5 centimeter is geen overbodige luxe. Na een flinke windhoos zul je misschien het blad weer even terug moeten vegen. (Hoewel het me in praktijk eigenlijk best meevalt.) Vooral als je aangrenzende tuinen van buren hebt, is het wel zo netjes dit regelmatig even te checken, want nog niet iedereen is fan van bladmulch helaas.

Materiaal van de zwarte walnoot (komt in Nederland niet veel voor) is het enige dat je niet moet gebruiken als mulch. Deze boom bevat een stof die kieming tegengaat; niet handig in een moestuin.

Houtsnippers, takjes, twijgjes

Houtsnippers zijn ideaal om je bodem langdurig mee te bedekken. Bij droge, hete zomers werkt dit ideaal vind ik. Het scheelt je liters met water; de bodem blijft veel langer vochtig. Nadeel van houtsnippers is dat je dit absoluut niet door je grond heen moet werken. Bij het verteren van houtsnippers is er stikstof nodig waardoor je planten dit niet of onvoldoende kunnen krijgen. Ga je zaaien of uitplanten; zorg dat je dan de houtsnippers goed wegschuift. Voorkom dat de houtsnippers in de bodem terechtkomen. Het verteren hiervan vraagt namelijk stikstof, wat nadelig kan uitpakken voor je gewassen.

Takjes en twijgjes maait mijn lief altijd fijner, dat ziet er iets netter uit en werkt ook prettiger als je gaat zaaien of uitplanten vind ik.

Haren

Raar he, maar haren (van mens of dier) bevatten best wat mineralen. Heb je een hond of kat die je regelmatig kamt? Dit hoeft dus niet meer in de kliko! Zorg er wel voor dat je huisdier niet is behandeld met een chemisch middel of een luizen- of tekenhalsband draagt. Mensenhaar kun je dus ook inzetten, maar chemisch behandeld haar (reguliere haarverf) zou ik niet aanraden. Sowieso blijf ik het een raar idee vinden, maar ik geef het toch als tip haha. Persoonlijk vind ik haren geschikter in de composthoop dan als mulch.

Schapenwol schaar ik ook onder 'haar'. Het schijnt dat schapenhaar slakken op afstand houdt. Mocht je schapenhaar gebruiken; wees er dan alsjeblieft bewust van dat je dit bij iemand haalt waarvan je weet dat deze respectvol omgaat met de beesten. Uitbuiting (van planeet, dier en mens) moet wat mij betreft echt verboden worden namelijk.

Groente-afval (niet gekookt)

Wat je van je groente niet gebruikt voor consumptie, zoals houtachtige delen, verdord blad, stelen, etcetera kan ook weer als mulch worden ingezet. Knip het wat fijner en leg het terug op de bodem.

Gekookte groente gebruik je beter niet, omdat dit ratten aantrekt.

Zaden die na het schoonmaken van groente overblijven gebruik ik ook niet. Bij hot composting worden zaden in principe onklaar gemaakt, maar bij mulchen (en bij de meeste composthopen) wordt deze hoge temperatuur niet gehaald. Tenzij je dol bent op wieden en schoffelen zou ik dit dus afraden.

Grof compost

En nu word ik blij! Compost die je uit de winkel of bij de kweker vandaan haalt is meestal zeer goed verteerd. Onze compost laten we niet zo lang verteren, waardoor onze compost nog wat zichtbaar organisch materiaal bevat. Deze compost heeft én veel voeding én functioneert als bedekking; twee vliegen in één klap! (En je hoeft iets minder lang te wachten; de derde vlieg. Wat een nare uitdrukking eigenlijk!)

Stro

Stro heeft niet zo zeer een voedende functie, maar beschermt je bodem wel tegen uitdrogen. Sommige mensen kiezen voor stro omdat het er iets mooier uitziet. Als je een moestuin in de achtertuin hebt of een eetbare siertuin hebt, kan dit ook een rol spelen.

Verwar stro niet met hooi; hier kan enorm veel zaad uit ontkiemen, dus dit zou ik afraden.

Karton

Dit is een voorbeeld van iets wat ooit heeft geleefd en wat je misschien niet zo snel als mulch zou inzetten. In de herfst kun je je bedden bedekken met grote stukken karton om de hierboven genoemde heftige regenbuien te kunnen breken. Ook wordt karton vaak gebruikt bij het aanleggen van nieuwe bedden waardoor je niet hoeft te spitten of graszoden verwijderen; juist niet. Maar leest bovenstaande blog hierover.

Let erop dat je ongebleekt karton gebruikt en dat het karton zo min mogelijk prints bevat. Verwijder verder de eventuele etiketten, stickers en het plakband.

Als je werkt met grote stukken karton, leg dan hier en daar wat stenen, tegels of zware takken op de randen om het karton op z'n plek te houden.

Katoen of andere natuurlijke stoffen

Een ander bewerkt maar ooit levend product is katoen, maar ook jute, stof van bamboe, wol of hennep bijvoorbeeld. Als je de keuze hebt tussen wegdoen of inzetten in je tuin is de laatste natuurlijk een hele mooie! Per stofsoort en dikte zal het verschillen hoe lang het duurt voordat je stof is verteerd. Maar voor mulchen kun je dus ook prima je ouwe vodden inzetten.

Grote stukken stof bieden je planten ook bescherming bij vorst.

Let op dat de stof geen synthetische materialen, zoals elastine of polyester bevat. Dit verteert niet en zorgt voor plastic in je tuin. (Ik vind trouwens dat synthetische kleding sowieso verboden mag worden; het geeft microplastics in het water en in de lucht, met desastreuze gevolgen.)

Mest

Mest kan ook een vorm van mulch zijn. Zorg ten eerste dat je mulcht met verteerde/gecomposteerde mest. Verse mest is te heftig voor je planten, die kunnen daar als het ware door 'verbranden'. Daarnaast is mest dus een voedingsstof. Daar breng je niet zomaar een laag van 15 centimeter van aan. Kippenmest en varkensmest zit hoog in de stikstof. Mulch je daarmee en staan op die plek vruchtgewassen; dan krijgen ze vooral blad. Bladgroente groeit hier vanzelfsprekend dan juist goed op. Paardenmest en stalmest vermengd met stro bevat een goeie balans tussen stikstof (goed voor het blad) en koolstof (hier groeit de plant van) overigens. Maar doseer dus wel met mest als je het inzet als mulch.

Naast dat, moet je moet wat je planten nodig hebben is er ook zoiets als overbemesten. Je wilt geen obese planten (lees: overvoeding maakt planten absoluut niet sterker) en je wilt ook niet dat er teveel in de bodem terechtkomt aan voedingsstoffen; daar gaat het bodemleven niet goed op. En deze stoffen hebben dan ook kans in het drinkwater terecht te komen.

Ik ben daarom voorzichtig met mulchen met mest. Vroeg in de lente een laag goed verteerde paardenmest aanbrengen op het bed waar ik m'n vroege bladgewassen zaai en uitplant doe ik sowieso wel.

Hoe dik is de mulchlaag?

Hopelijk is je bodem het hele jaar door bedekt met een royale laag mulch. 10 of 15 centimeter is helemaal geen overbodige luxe. Als je net hebt gezaaid of pootgoed hebt uitgeplant, dan werkt een laag van 10 fo 15 centimeter niet altijd. Pas de dikte van de mulchlaag hierop aan. Als je planten volgroeid zijn kun je de laag mulch altijd ophopen.

Hier wat tips die ik in mijn tuin toepas

• Als ik ga zaaien schuif ik soms een ruime rij weg, en die laat ik daar dan voorlopig liggen. Pas als mijn planten groot genoeg zijn, schuif ik de mulch weer terug.
• Soms hark ik de mulchlaag in z’n geheel weg, en bewaar of gebruik ik dit elders. Pas als mijn planten groot genoeg zijn, breng ik weer een nieuwe laag aan.
• Als ik pootgoed heb dat ik wil uitplanten, schuif ik een deel weg, plant mijn pootgoed uit en schuif de mulch dan weer terug.
• Soms zijn mijn plantjes nog te klein, en dan schuif ik de mulch pas weer terug als de plant groot genoeg is.
• Bij warmteminnende planten kan het sowieso verstandig zijn om de dikke laag mulch weg te harken. Hierdoor kan de bodem sneller opwarmen, wat de ontkieming van je warmteminnende planten ten goede komt.

Genoeg opties dus.

In de lente en zomer knip ik mijn mulchmateriaal wat fijner dan die voor de herfst en de winter. Dit doe ik om mijn planten niet teveel in de weg te zitten.

Giftige bladeren en plantresten

Over giftige bladeren bestaan ook weer zoveel meningen. Blad van nachtschades is bijvoorbeeld giftig. Vingerhoedskruid (digitalis) bijvoorbeeld ook. Er wordt gezegd dat je hier niet mee moet mulchen of composteren. Dit klopt niet. Je kunt hier prima mee mulchen. Alleen moet je zeker weten dat je niet per ongeluk digitalis meepakt als je je pluksla aan het oogsten bent. Een giftige plant zoals digitalis is dus niet slecht voor je bodem.

Schimmel en ziektes

Bij een dikke laag houtsnippers zul je zien dat er zich schimmeldraden en zelfs plakkaten vormen. Toen ik net begon met moestuinieren was ik als de dood voor schimmel. Een beschimmeld stuk komkommer ging niet eens op mijn composthoop! Inmiddels weet ik beter. Je hebt inmiddels hierboven gelezen dat schimmels juist nodig zijn in de bodem; we kunnen niet zonder deze prachtige en zeer intelligente schimmelnetwerken!

Meeldauw is ook een vorm van schimmel. Is het blad van een plant niet meer te redden, dan knip je deze af. Wij gooien het meestal op de composthoop. Dit wordt door velen afgeraden, maar is eigenlijk onnodig. Want meeldauw leeft alleen op levend materiaal. In de composthoop doet dit dus geen schade. Mulchen doe ik er niet mee.

Tomatenblad kan op een gegeven moment worden aangetast door phytophtora (de aardappelziekte). Net als meeldauw leeft phytophtora op levend materiaal en dus niet op dood organisch materiaal. Frank Anrijs mulcht zelfs met aangetaste tomatenplantdelen! Toen phytophtora vorig jaar in de regenachtige zomer flink rondging heb ik de aangetaste plantdelen niet gebruikt als mulch, het ging wel naar de composthoop (afvoeren naar de gft of zelfs afvoeren in een plastic zak hoeft dus écht niet!!). Voor mijn gevoel wilde ik de schimmelsporen niet in de moestuin hebben. Is een beetje onzin natuurlijk, want die waren gewoon rond in de omgeving. Maar ja; ik voelde me er toch iets prettiger bij.

Ten slotte

Mulchen is dus een klusje dat bij de standaard routine van een tuinier hoort. En je tuin zal je er rijk voor belonen. Want naast alle bovengenoemde redenen heb ik er zelfs nog eentje niet genoemd. Zo kijken wij ’s winters altijd met plezier naar de vogels die van alles tussen de houtsnippers vinden en hoor ik de egel altijd lekker scharrelen tussen de mulchlaag. Zijn er direct ook weer wat slakken verdwenen. Een mulchlaag draagt dus ábsoluut bij aan een goeie ecologische balans in je tuin.

De kringkoop is weer rond; gewoon door materiaal uit je eigen tuin te gebruiken. Hoera voor mulch!

Meer leren over natuurlijk tuinieren: mulchen, composteren, recyclen, bodemgezondheid, maar ook over zaaien, verplanten, gewasverzorging? Meer inspiratie om te koken met de oogst? Bestel dan nu mijn moestuin- en kookboek Seasons Moestuin!

Foto's: Froukje Kuiper Fotografie en Unsplash.com