Smeerwortel in de moestuin

Ik ben nogal gecharmeerd van de plaatselijke facebookruil- en weggeefhoeken. En zo bood iemand tijden geleden een plant aan op onze “weggeef-tuinhoek”. Ik weet eigenlijk niet eens meer of erbij werd gezegd wat het voor plant het überhaupt was (er bestond toen nog geen plantdetecteerapp), maar ik had er in ieder geval interesse in. Ik zocht iets voor de halfschaduwborder naast ons huis en hoopte dat deze weggeefhoekplant het daar naar z’n zin zou hebben. Pas een aantal jaren later ontdekte ik dat ik dus smeerwortel had gekregen. En hoe meer ik las over deze plant, des te enthousiaster is werd!

En velen met mij, want smeerwortel is populair onder veel moestuiniers! Daarom een ode aan deze plant, en uiteraard veel tips met wat je allemaal kunt doen met smeerwortel.

Soorten en... woekerdisclaimer

Eerst even dit. S meerwortel is een  vaste plant . Hij is niet wintergroen en sterft dus halverwege/einde van de herfst bovengronds af. De eerste nieuwe groene puntjes tonen zich over het algemeen weer begin maart. De plant is niet veeleisend en groeit op onze zandgrond behoorlijk goed. Je kunt 'm in de zon en in halfschaduw zetten.

Werd de plant vroeger vooral ingezet als veevoer, nu is het vooral een populaire plant onder de ecomoestuiniers. De vele voordelen leg ik hieronder verder uit. Maar eerst iets meer over de diverse soorten en woekerrrr(gev)aarrr...!

Gewone Smeerwortel

De gewone smeerwortel (Symphytum officinale) vind je veel in de vrije natuur. Tijdens onze fietstochtjes langs de Rijn kom ik de paars en de wit bloeiende gewone smeerwortel regelmatig tegen. Deze smeerwortel breidt zich uit via zaad en via de wortel. Ik vind daarom regelmatig zaailingen in onze bak waar de gewone  smeerwortel tegen de kopsekant aan staan. 

Ik vond dat eigenlijk nooit een probleem (hoe sMeerwortel hoe beter, toch?), maar deze gewone smeerwortel heeft toch echt wat mindere kanten...

Als het zaad van de uitgebloeide normale smeerwortel ergens ontkiemt zal de smeerwortel daar weer opkomen. En via de gevormde wortel breidt de plant zich ook weer uit. Komt er een zaadje de grond terecht waar je een- of tweejarige gewassen kweekt, dan ben je dus regelmatig bezig met het verwijderen van de plant. Zelf vind ik dat niet echt een onoverkomelijk probleem. We hebben geen hectares grond en daarnaast heb ik niet het idee dat een achtergebleven stuk wortel weer tot nieuwe woekerplant worden gevormd. Daar waar ik uitgezaaide smeerwortel vind waar het niet op een gewenste plek staat, verwijder ik de plant zoveel mogelijk van z'n wortel. Het schijnt dat als je de wortel niet helemaal verwijdert, hij daar weer opkomt. Dat valt óf in praktijk toch mee; ik verhuis namelijk regelmatig een gewone smeerwortel waar ik 'm liever niet wil hebben. En op die plek vind ik geen nazaten voor zover ik het me goed kan herinneren. Óf kleine restjes wortel lopen toch niet zo snel uit als door sommigen wordt beweerd. 

Overigens laat de gewone smeerwortel die zich heeft uitgezaaid tussen de waaltjes op ons terras zich minder goed verwijderen... Met veel gepriegel tot gevolg.

Met woekerplanten moet je ook altijd een beetje rekening houden met de buren en/of medemoestuiniers, vind ik. Als de plant zich bij onze bejaarde buren flink uitzaait, zadel ik hen met extra werk op; dat is minder sympathiek. Ook iets om wel rekening mee te houden, voor zover je dat natuurlijk in de hand kunt hebben. 

Russische smeerwortel Bocking 14

De Russische smeerwortel S. uplandicum bocking 14 is een hybride soort. Dat betekent dat deze zich niet uitzaait (de zaden zullen niet ontkiemen) en ook niet woekert via z’n wortel. Dit wordt door velen gezien als groot voordeel.

En dan het allergrootste voordeel - vind ik - van de bocking 14: de plant is veel productiever dan de normale smeerwortel.

Naarmate de plant ouder wordt zul je polvorm zien toenemen. De plant zal dus steeds meer blad gaan produceren. Daarnaast is het blad van de bocking 14 ook nog eens veel groter dan dat van de normale smeerwortel. Je hebt dus absoluut meer opbrengst van de bocking 14. En dat wil je! Je leest hieronder waarom je een hoge opbrengst wilt hebben.

Hoewel de bocking 14 zich niet uitzaait, laat 'ie zich wel vermeerderen gelukkig. Je kunt de plant delen: snijd of hak de pol doormidden. Of neem kleine stukjes van de wortel en leg deze in een potje met de snijzijden naar de zijkant. Bedek de wortel onder een laagje zand (zo'n 2 cm), en dan is het verder wachten op uitlopers.

Let op: er is ook een 'normale' Russische smeerwortel (S. uplandicum). Deze verschilt van de Russische smeerwortel bocking 14 doordat deze zichzelf wel kan uitzaaien. Deze normale Russische smeerwortel bloeit lichtblauw, waar de bocking 14 lichtpaars bloeit. Ook de normale Russische smeerwortel produceert overigens veel blad.

De Russische smeerwortel bocking 14 kun je -vind ik - beschouwen als de koning(in) onder de smeerwortel. In het Engels bekt het net even wat lekkerder: Comfrey Queen!

Als je deze soort hebt: hoera! En neem dus vooral af en toe wat tijd om stukjes smeerwortelwortel op te potten voor meer bocking 14 in eigen tuin of om anderen ermee te verblijden.

Smeerwortel S. grandiflorum

Sinds een paar jaar heb ik ook (via dezelfde tuinhoek!) ook de lage en kruipende soort. Symphytum grandiflorum. Deze heeft kleiner blad, blijft stukken lager en bloeit van rood richting wit. Zoek je een bodembedekker die zich snel uitbreidt en wil je grotere oppervlakte laten begroeien; dan is deze plant een optie. Maar let ook écht op: persoonlijk vind ik deze kruiper namelijk te overheersend en moet ik veel moeite doen om ‘m binnen de perken te houden (pun intended). Had ik geweten dat het om een zeer woekerende soort ging, had ik er destijds vriendelijk voor bedankt.

Kies slim!

Als de normale smeerwortel nu tóch al in je tuin hebt, dan kom je er dus waarschijnlijk niet gemakkelijk meer vanaf. Gebruik het dan maar in je voordeel zou ik zeggen. Zo doe ik het in ieder geval. Maar mijn advies is: deel hier niet zomaar zaailingen of zaden van, vanwege bovengenoemde eigenschappen.

Als jij nog geen smeerwortel in de tuin hebt (een poll op instagram liet zien dat de helft van de mensen die reageerden nog geen smeerwortel hadden), en je na het lezen van deze blog besluit om ook smeerwortel in je tuin te willen; kies dan voor de bocking 14 is mijn advies. Deze is wat moeilijker verkrijgbaar; koop ‘m het liefste via een officiële ecologische kweker die kan garanderen dat het om de bocking 14 gaat. Je vindt ze onder andere bij Eetbaargoed en Den Oude Kastanje. Twee hele fijne ecokwekerijen. Bij Landgoeddewildert kun je het ook proberen (alleen afhalen).

Helaas is 'ie vaak uitverkocht bij ecokwekers. Vraag ook eens rond in je eigen netwerk of via tuingroepen op facebook bijvoorbeeld. Zorg er dan wel voor dat je zeker weet dat je een stuk wortel krijgt van de bocking 14!

Waarom smeerwortel in de moestuin?

Nu je op de hoogte bent van enkele soorten smeerwortel (er zijn er nog meer!) en het kiezen van de juiste, lees je hieronder meer over de fantastische voordelen van deze plant. Want die zijn er absoluut! 

De afgelopen jaren ben ik gaan inzetten op planten die meerdere functies vervullen in mijn tuin. En dan is smeerwortel er eentje zich daarvoor perfect leent. Een echte alleskunner dus die smeerwortel.

Mulchen met smeerwortel

Smeerwortel is vanwege zijn hoge voedingswaarde een enorm populaire mulchplant. De wortels van de plant reiken tot diep in de grond en via deze wortels komen voedingsstoffen uit de diepere lagen in de rest van de plant.  Smeerwortel bevat stikstof, fosfor, kalium en calcium (Ca), en is daarom een goede  algemene meststof . Je kunt om te mulchen alle bovengronds plantdelen gebruiken; blad, steel en bloem. Deze voedingsrijke plantdelen knip je fijn en leg je vervolgens als mulch terug op de bodem. Op deze manier voed je van bovenaf je bodem. 

Het blijven voeden van je bodem is voor een moestuin een absolute must. Dat is niet iets wat je een per keer jaar een keertje doet. En daar is mulchen met smeerwortel perfect voor. Let op: er bestaan veel meer manieren en organisch materiaal om mee te mulchen, concludeer dus niet dat je alleen met smeerwortel kunt mulchen. 

Door te mulchen verklein je én je ecologische voetafdruk én is de voedingsafgifte gebalanceerd. Als je bijvoorbeeld mestkorrels gebruikt en niet precies weet hoeveel je moet geven is het gevaar groot dat je teveel geeft. En ja; teveel voeding kan een nadelige werking op je gewassen hebben. De kans bestaat dat planten hierdoor namelijk te snel groeit en daardoor zwakker worden. Hierdoor worden je gewassen bijvoorbeeld ook gevoeliger voor luizen. Door een teveel aan bemesting kunnen stoffen uitspoelen naar diepere lagen en zelfs in het grondwater terecht komen. Mulch is - wat mij betreft - een veel betere optie voor gedoseerde voeding voor je bodem.  

Lees hier meer waarom mulch een absolute tuinroutine moet zijn voor iedere (moes)tuinier en hoe je dat aanpakt. 

Hoe, hoeveel en waarmee snoeien?

Vanwege de hoge voedingswaarde van smeerwortel reserveren veel tuiniers daarom een deel van hun tuin voor smeerwortel. Als je een border, bed of veld vol smeerwortel hebt kun je met de zeis of heggenschaar direct het hele veldje oogsten: de gehele plant. De plant loopt na het snoeien weer redelijk snel uit en zo kun je zoals eerder gezegd een aantal keer per jaar het materiaal oogsten.

Ik heb geen velden vol, maar overal waar ik maar smeerwortel kwijt kan zet ik smeerwortel neer. Soms een enkele plant, soms meerdere bij elkaar. Soms knip ik alleen de grote bladeren af en laat ik de rest van de plant staan. En soms snoei ik de hele plant tot net boven de grond.

Bij kleine hoeveelheden snoeisel knip ik het blad kleiner met mijn snoeischaar. Bij grote hoeveelheden maak ik het blad fijn met de grasmaaier of ik gooi het blad in een speciekuip of grote teil en knip het blad klein met de heggenschaar.

TIP! Heb je meerdere planten? Probeer te doseren als het om snoeien gaat. Knip niet alles van alle planten in een keer, maar verspreid dit over een langere tijd. Op die manier kun je gedurende een langere periode regelmatig mulchen met smeerwortel in plaats van in een keer met een hele grote hoeveelheid aan de slag te gaan. En ook kun je daardoor gedurende het seizoen verspreid met met onderstaande tips aan de slag. En het ziet er in de tuin (ik zie mijn tuin graag als eetbare siertuin) ook wat gezelliger uit.

Slakken zijn overigens niet bijster dol op smeerwortelblad vanwege de harige ruwe bladstructuur. Ik zie  amper slakkenvraat bij smeerwortel.

Compost

Een deel van de plant verwerken we ook altijd in de composthoop. Niet alleen vanwege de eerdergenoemde hoge voedingswaarde van de plant. Maar smeerwortel is ook een zogenaamde compostversneller; het verteringsproces wordt gestimuleerd door het (fijngeknipte) blad toe te voegen aan de composthoop.

Je kunt ook compostversnellers kopen. Maar als je het binnen je eigen kringloop kunt oplossen, heeft dat altijd mijn voorkeur. Je bespaart hier geld mee, tijd, grondstoffen en energie.

Smeerwortelthee

Vergis je vooral niet bij de term ‘thee’: maak hier geen smeerwortelthee van als je familie op bezoek komt! Maar deze term gebruik ik vaak als ik praat over vloeibare voeding. We noemen het ook wel gier. Monty Don (wie is geen fan van deze man) heeft het altijd over Comfrey Feed: vloeibare smeerwortelvoeding. Smeerwortelthee is een geweldige algemene voeding die je je planten kunt geven. Vanaf het moment dat mijn vruchtgewassen vruchten gaan geven geef ik deze bijvoorbeeld regelmatig een portie smeerwortelthee.

Hoe maak je smeerwortelthee?

Doe de bladeren in een emmer, zorg dat de emmer goed volzit met blad. Knip de bladeren klein met de heggenschaar en vul de emmer met (regen)water. Zorg dat de bladeren onder water water staan. Sluit de emmer af met een deksel tegen stank. Vanwege het fermentatieproces is de lucht na een paar dagen namelijk echt niet meer om te harden, maar ook om luidruchtige strontvliegen op afstand te houden. Plaats de emmer op een plek in de schaduw en roer regelmatig door. Zodra de smeerwortelthee stinkt en het blad is verteerd, is de voeding klaar voor gebruik. Gebruik één deel smeerwortelthee op negen delen (regen)water. 

Je kunt ook zeer geconcentreerde vloeibare voeding maken door het blad in een emmer met gaatjes te leggen en hierboven op een hele zware steen. Plaats deze emmer in een andere emmer; hierin wordt het vocht opgevangen dat uit de plantdelen wordt geperst. Ik heb hier zelf geen ervaring mee maar zie het regelmatig voorbij komen. Deze voeding is uiteraard geconcentreerder dan de gefermenteerde smeerwortelthee. Gebruik 1 deel van dit concentraat op 15 delen water.

Recycletip!

Vraag bij de snackbar om lege mayonaise-emmers! Even schoonmaken en je hebt je eigen recycle-oplossing voor het maken van je smeerwortelthee.

Maak in oktober de laatste smeerwortelthee en bewaar deze voor het vroege voorjaar om je planten te voeden. Een fijne start voor de lente!

Aantrekken nuttige insecten

Smeerwortel bloeit al vanaf april. Alles hangt natuurlijk af van de standplaats en het weer; de eerste bloei kan dus jaarlijks verschillen. Bij mij beginnen de eerste planten al begin april zelfs. En dat is goed nieuws. Vroege bloeiers zijn namelijk zeer welkom voor de bijen die op zoek zijn naar nectar. 

En nu komt het mooie...! Je weet inmiddels dat na het snoeien de smeerwortel opnieuw zal uitlopen en dus weer opnieuw zal gaan bloeien. Je kunt dus tot diep in de herfst keer op keer bloei hebben, met dankbare bijen als resultaat. Ik vind dit ZO gul van de smeerwortel!

Niet alleen de bij maakt dankbaar gebruik van smeerwortelbloemen. Ook trekt smeerwortel onder meer de sluipwesp aan. Een enorm nuttig insect om in je moestuin te hebben. De sluipwesp is namelijk de natuurlijke vijand van de bladluis, witte vlieg en de koolwitjesrups. Op de kopsekant van mijn moestuinbakken staat daarom her en der smeerwortel.

Hoe meer nuttige insecten je aantrekt in je tuin; hoe meer je tuin in ecologische balans komt. Hierdoor worden de plaagdieren (vind ik eigenlijk een naar woord - maar dan begrijp je wat ik bedoel) in balans gehouden waardoor de kans op vraat en ziektes kleiner wordt. En ook helpt het tuinleven mee in de bevruchting van je gewassen. Plant daarom vooral ook smeerwortel bij je vroegbloeiende fruitbomen en -struiken om de bevruchting  ervan te optimaliseren.

Bodemtype, standplaats en verzorging

In mijn ervaring doet smeerwortel het ongeveer overal. Wij zitten hier op zandgrond en toen de bodem hier nog behoorlijk schraal was na onze verhuizing was smeerwortel een van de eerste planten die het zeer goed deed. Toen ik vorig jaar in de nieuwe border bij onze recycleveranda wat zaailingen uitplantte tijdens een hele hete periode, deden de planten het verbazend goed, ondanks dat ze amper water hadden gekregen na het uitplanten. En smeerwortel die ik in een aantal kuipen met voedzame grond uitplantte doen het ook zeer goed.

Voed de plant wat mij betreft niet; dat doet de plant juist voor jou. 

Toen ik jaren geleden mijn eerste smeerwortelplant in de zijborder zette - in halfschaduw - deed deze het niet zo goed als op de zonnigere plek die de plant later kreeg. Maar het kan dus allebei. De lage kruipende woekersoort lijkt het ook goed te doen in in de schaduw en halfschaduw.

Culinair

Voorheen gebruikte ik de bloem en het blad in bijvoorbeeld wel eens in stamppot, salade of theemix en ik kreeg zelfs een tip om het met een beslagje eromheen te bakken (heerlijk). Maar hier ben ik mee gestopt. De stof Pyrrolizidine Alkaloïde die in de plant voorkomt is namelijk kankerverwekkend en kan leverschade geven. Ondanks dat het blad dus enorm veel gezonde voedingsstoffen bevat, haal ik dat toch liever ergens anders vandaan.

Geneeskrachtig

De plant - blad en wortel - wordt ingezet in de kruidengeneeskunde vanwege zijn regenerende, huidverzachtende en beschermende eigenschappen, het kan helpen bij herstel van kneuzing of botbreuk. Dit komt door de stof allantoïne. De slijmstoffen in de wortel zouden bijdragen aan wondheling en voor vermindering van gevoeligheid bij externe prikkels (ik las dit op plukgeluk.com).

Er worden bijvoorbeeld tincturen, zalven en maceraten gemaakt van de wortel. Je kunt ook een compres maken van het blad dat je kunt inzetten bij kneuzingen.

Jacqueline van Makor deelt in deze instagrampost hele mooie informatie over inzet van de gewone smeerwortel binnen de kruidengeneeskunde. 

Belangrijk! Wil je de geneeskrachtige eigenschappen van de smeerwortel benutten; lees je altijd goed in, check op eventuele contra-indicaties en raadpleeg een professional.

Nog wat afsluitende leuke en handige weetjes

• Wist je dat smeerwortel uit de ruwbladigenfamilie komt (Boraginaceae)? En jup; komkommerkruid (borage) vind je ook in die famillie! Ook een ruw blad, net als de smeerwortel.
• Smeerwortel is een goeie onkruid onderdrukker. Heb je last van hardnekkig onkruid? Smeerwortel!
• Met zijn diepe wortels maakt smeerwortel compacte grond ook losser; een perfecte plant voor in een no dig (niet spitten) tuin dus.
• Wil je meer lezen over smeerwortel? Ga dan vooral naar deze pagina van MergenMetz!

Conclusie

Smeerwortel vervult een belangrijke functie als het gaat om het aantrekken van bestuivers en andere nuttige insecten. Je voedt je bodem en planten met deze geweldige plant zonder een cent uit te geven aan voeding uit de winkel. Het is daarnaast een vaste plant; één keer in de tuin zetten en klaar ben je. Het hele jaar door geniet je van de uitbundige bloei en zoemende bijen. 

Heb je nog geen smeerwortel in de tuin; kies dan wat mij betreft absoluut voor bocking 14 vanwege z'n hoge opbrengst. Want je weet inmiddels waar je de plant allemaal voor kunt inzetten; dus een teveel aan organisch materiaal kan bijna niet! 

En trouwens, het is ook gewoon een prachtige plant, naast al die nuttige functies! Ik geniet van de mooie bladstructuur, de naar benedenhangende paarse en witte trosjes bloemen en van het gezoem van de enorme hoeveelheid bijtjes die erop afkomen. Ook niet onbelangrijk...

Permacultuur leert ons om planten te kiezen die meerdere functies vervullen. Deze gul gevende smeerwortel is daarom écht een uitstekende en onmisbare plant voor de ecologische (moes)tuinier.