Polycultuur in de moestuin - deel I

Wisselteelt of polycultuur?

De meest toegepaste methode om je moestuinplan te maken is de wisselteeltmethode. Groente van hetzelfde soort teel je bij elkaar in één bed (of bak) en ieder jaar schuiven deze een bed op. Hiermee voorkom je bodemuitputting en ziektes. Klinkt logisch. Maar sinds ik polycultuur toepas heb ik de regels van wisselteelt grotendeels overboord gegooid. En wat heb ik ontdekt? Het maakt het zoveel makkelijker om een plan te maken, je oogst vergroot en de tuin... die ziet er zo levendig, kleurig en feestelijk uit!  pas ik polycultuur toe! Geen gewissel en gepuzzel meer…  

Ik vind het daarom ongelofelijk gaaf om te zien dat in het afgelopen jaar heel veel mensen nieuwsgierig zijn geworden naar polycultuur en er ook mee aan de slag zijn gegaan in hun tuin. YES!

Wat is polycultuur?

In het kort betekent polycultuur: gewassen van verschillende families op dezelfde plek kweken. Dit heeft eigenlijk alleen maar voordelen. Je verkleint aanzienlijk het risico op ziektes en plagen, je bodem blijft beter in balans, je oogst neemt toe en je tuin ziet er zoveel sierlijker en levendiger uit! Ik neem je de komende tijd in deze nieuwsbrief en op mijn social media mee in mijn polycultuur moestuin. Ik geef je praktische tips hoe je polycultuur in jouw tuin kunt toepassen. Moeilijk? Nee hoor, helemaal niet! 

Bezwaren

Ik kan me voorstellen als je overzichtelijk en productief wilt werken, en bijvoorbeeld met vrijwilligers een gemeenschapstuin of buurttuin runt, wisselteelt in eerste instantie het makkelijkste werkt. Laat mij je dus niet vertellen wat je wel of niet moet doen. 

Maar voor onze moestuin heb ik ontdekt dat ik het niet alleen mooier en sierlijker vind, maar dat ziektes en plagen en de hoeveelheid tijd aan sproeien en wieden aanzienlijk is afgenomen door polycultuur toe te passen. En omdat ik van alles met elkaar kan combineren kan ik op ieder moment een vrijgekomen gaatje vullen met pootgoed; ongeacht welke familie het is. 

Uiteindelijk merkte ik ook na een aantal jaren van ontdekken, uitproberen en leren dat polycultuur veel meer vrijheid biedt. Ik ben daardoor ontspannender geworden. Ieder jaar als ik een nieuw plan voor de moestuin maak voelt het als een leuk nieuw avontuur; de routine heb ik inmiddels en ik voel tegelijkertijd de opwinding van het nieuwe. "Wat gaan we dit jaar doen?" Voelde het in mijn wisselteeltperiode nog een beetje als "wat mag niet en wat mag wel", zijn dit goed of slechte buren van elkaar. En tegelijkertijd ook een beetje alles van hetzelfde...; polycultuur geeft me ontspanning omdat er niet vanuit grenzen, onmogelijkheden en doemscenario's voor bodemziektes wordt gedacht. Want had ik mijn wisselteeltplan eindelijk voor elkaar en uitgezaaid en -geplant, dan ontstond er op een gegeven moment weer een lege plak als ik had geoogst. Wat mocht er dan op komen volgens de wisselteeltmethode?

Ik ervaar polycultuur daarom als bevrijdend. Naast alle voordelen van polycultuur kan ik voor mezelf zeggen dat ik nooit meer terug wil.

Misverstanden

Polycultuur is in het kort uitgelegd dus het combineren van verschillende families op dezelfde plek. Voordat ik je wat praktische voorbeelde ga geven is eerst belangrijk om een aantal misverstanden uit de lucht helpen.

Overal maar één gewas?

Denk nu niet dat ik met polycultuur dan 1 prei, 1 radijs, 1 biet en 1 spinaziezaadje zaai (of uitplant) op dezelfde plek. Dat zou onbegonnen werk zijn. Je kunt dus wel degelijk met dezelfde gewassen op een stuk werken. Een groepje radijs, wortels, sla of snijbiet kan dus absoluut. Maar deze wissel je af met voldoende andere soorten.

Gewoon maar wat doen!

Ik hoor heel veel mensen zeggen; "Ik doe ook aan polycultuur en ik doe gewoon maar wat!" Ik las afgelopen week een blog waarin wordt gezegd dat polycultuur betekent dat je alles kriskras door elkaar zaait.

Dat kan natuurlijk. En dat is ook zeker polycultuur. Maar voor mij betekent een polycultuurmoestuin niet dat ik in het wildeweg zaai en uitplant. Er zit wel degelijk een plan achter. 

Je doet polycultuur geen recht door te zeggen dat je maar wat doet en dat polycultuur betekent dat je alles kriskras door elkaar zaait. Als je zomaar van alles zaai en uitplant zul je namelijk ongetwijfeld tegen een aantal problemen aanlopen die voorkomen hadden kunnen worden.

Daarom zal ik je in een aantal blogs meenemen in mijn ervaringen met mijn polycultuurmoestuin.

Hoe weet ik nu wat waar staat?

Ik heb al heel vaak moestuiniers gesproken die het overzicht totaal zijn verloren. En daarom concluderen dat polycultuur niets voor hen is. Nu je weet dat het geen zaai-maar-raakmethode is, snap je misschien ook dat je ook voor een polycultuuraanpak een plan gaat maken. Net als bij wisselteelt maak je een plan van tevoren. Je bedenkt welke gewassen je wilt kweken en bekijkt of je deze kunt combineren met elkaar. 

Dit moestuinplan gebruik ik als uitgangspunt bij het zaaien en uitplanten. Ik weet dus wat ik op welke plek zaai en plant want dat staat allemaal in mijn logboek opgenomen. Ook gebruik ik gewoon (net als bij wisselteelt) plantenstekers om aan te duiden wat ik heb gezaaid. Dus ook in de bak, het bed of de border weet ik wat waar staat. Geen probleem met het houden van overzicht!

En natuurlijk pas ik ook wel eens wat aan als ik uiteindelijk bezig ben met zaaien en uitplanten. Maar ook dat neem ik weer op in het plan. Ik houd dus te allen tijde overzicht en ik weet waar ik mee bezig ben.

Overgangsperiode

En er is natuurlijk altijd een combinatie mogelijk van wisselteelt en polycultuur. Ik begon mijn polycultuurreis door hier en daar het een en ander aan te vullen op mijn toenmalige wisselteeltplan. Ik bond mijn courgettes en pompoenen op waardoor er meer ruimte onder de courgette bleef. Daar zaaide ik bladgewassen, kruiden en bloemen onder en omheen. En soms had een gewas zich uitgezaaid en kon ik het niet over mijn hart verkrijgen om die te verhuizen of te verwijderen. En zo ontstonden mijn eerste polycultuurtjes!

Combineren: mix & match

Maar waar moet je in ’s hemelsnaam beginnen als je geen houvast meer hebt aan het plan voor gewasrotatie (ander woord voor wisselteelt)? Want die geeft zo duidelijk aan wat je bij elkaar zaait. Ik geef je een aantal leuke beginnerstips! 

1. Combineer hoge gewassen met ‘onderteelt’

Onder hoge gewassen zoals opgebonden courgette en pompoen (klik voor meer informatie hoe je dat doet!), komkommer, stokbonen, tomaten, palmkool, spruitkool, boerenkool) is er voldoende ruimte voor lagere gewassen. Denk aan radijs, postelein, peterselie, sla, spinazie. Veel van deze gewassen kunnen prima een beetje schaduw hebben. Sterker nog: in het hoofdseizoen is dat zelfs beter.

Ik zorg er daarnaast ook voor voor dat ik ook ruimte heb om geurende kruiden en kleurige, geurende bloemen ertussen en ernaast te planten. Deze zijn niet alleen eetbaar maar hebben ook een gewasbeschermingsfunctie tegen onder andere luizen en het koolwitje en/of tegen schadelijke aaltjes in de bodem.

2. Schijnbare chaos

Je kunt ook in golven zaaien en uitplanten, zoals Frank Anrijs in zijn boek “Combineren in de natuurlijke moestuin” uitlegt. Hij zaait dan bijvoorbeeld twee verschillende gewassen naast elkaar. Niet in een rechte lijn maar in een golven van ongeveer 35 cm hoogte (of breedte; het is maar hoe je het bekijkt). En in de oksels van de golven zaait of plant hij andere gewassen om de ruimte op te vullen en om nog meer afwisseling in de familiesoorten, kleuren en geuren. Frank en zijn ouders van Yggdrasil noemen dit schijnbare chaos. Ook hier zit namelijk wel degelijk een plan achter! Dit boek is de aanschaf waard!

3. Polycultuur in rechte rijen

Vind je bovenstaande allemaal nog te spannend? Ook in rechte rijen is polycultuur toepassen mogelijk; ik zie het als een overbrugging tussen wisselteelt en polycultuur. Je houdt dan wel de rijtjes aan maar past geen wisselteeltindeling toe.

Voorbeeld 1

• Plant een rij tomaten uit
• Links van de rij een strook basilicum
• Rechts van de tomaten een strook zomerpostelein, pluksla en rucola

Je houdt hier een minimale afstand tussen de drie rijen aan; de bodem wordt zoveel mogelijk bedekt en planten groeien bijna aaneengesloten naast elkaar.

De onderste bladeren verwijder je van de tomaten om meer ruimte te creëren voor de andere planten.

Voorbeeld 2

• Plant een rij rode koolrabi uit
• Aan de ene kant een rij goudsbloemen
• Aan de andere kant een rij dille

Ook hier houd je de minimaal benodigde afstand aan, maar niet meer dan nodig is.

Voorbeeld 3

• Plant een rij komkommers of augurken (langs een groeirek)
• Aan de zijde waar de meeste schaduw ontstaat plant je krulsla, eikenbladsla en krulandijvie
• Aan de andere zijde een rij bieten Deze rij kun je overigens zo breed maken als je zelf wilt)

NB: dit zijn relatief smalle rijen. Als je in bakken van 120 centimeter breed werkt, dan kun je nog makkelijk een extra rij toevoegen.

Deze manier is een fijne opstap naar een polycultuurmoestuin voor mensen die stapje voor stapje willen inburgeren. :-D Rijen met kolen zullen nog steeds wel wat meer problemen aantrekken; de kolen zijn dan namelijk erg makkelijk te vinden voor het koolwitje, maar met veel geur en kleur ernaast zul je hoogstwaarschijnlijk al direct merken dat de vraat minder desastreus is!

De basis is de bodem

Een succesvolle moestuin staat of valt bij een solide basis: de bodem! De bodem is altijd het uitgangspunt. Een bodem vol leven is de sleutel voor gezonde gewassen. Een bodem in balans is in staat om aan het gewas te geven wat het nodig heeft. Je hoeft je daardoor geen zorgen te maken of er teveel of te weinig stikstof voor de plant beschikbaar is.

Werk dus aan een gezonde bodem en blijf de bodem voeden, stimuleer het bodemleven. Dat betekent in ieder geval een jaarlijkse compostgift en natuurlijk ook: mulchen! En stop vooral met zaken die het bodemleven verstoren: niet meer spitten dus, geen kunstmest gebruiken of pesticiden gebruiken en geen kale aangeharkte bodem.

Nog meer leren?

Dit zijn ter introductie een aantal makkelijke stappen die je kunt zetten. Er valt veel meer te vertellen over polycultuur. Hoe combineer je lengte en breedte van de plant en hoe werkt het met wortelstelsels, maar daar ga ik in de komende blogs verder op in!

Uitzondering

Voor aardappel kun je het beste een uitzondering maken; deze kweek je sowieso niet ieder jaar op dezelfde plek en wissel je wel door. Boerenwormkruid zou aardappel kunnen beschermen tegen ziektes en plagen; altijd goed om die erbij te plaatsen. In het boek van Frank Anrijs lees je dat hij met succes boekte door in plaats van één aardappelbed meerdere kleinere eilandjes aardappelen pootte en dat combineerde met tuinbonen. Die eilandjes werden omgeven door andere polycultuurbedden of -eilandjes. Dit verkleint de kans op coloradokever op de aardappels.

Als je op zandgrond tuiniert is het raadzaam om de plek voor je kolen te wisselen. Nu kun je denken; dus toch wisselteelt? Ik schuif kolen niet ieder jaar naar een ander bed (of bak) zoals wisselteelt het voorschrijft. Verdeeld over al mijn bakken staan verschillende koolgewassen. Maar ik zorg er wel voor dat in het jaar erna er geen kool op precies diezelfde plek staat. Mijn bakken zijn ongeveer 2,5-3 meter lang. Als er een groepje van 3 palmkolen in 2023 heeft gestaan op de kopsekant, plaats ik die in het jaar erna naar een plek verderop in die bak. Het risico op knolvoet wil je vermijden. 

Polycultuur betekent voor mij namelijk ook dat ik nooit op dezelfde plek jaar in jaar uit hetzelfde polycultuurgroepje inplan. Dat varieert per jaar en zelfs vaak ook per aantal maanden.

Stapje voor stapje

Ben je nieuw met polycultuur? Dan heb ik een aantal beginnerstips voor je. 

• Ga gewoon eens met een paar eenvoudige combinaties aan de slag en neem je niet voor om direct voor het allerbeste en allergrootste te gaan. Er zijn een aantal combinaties die al jaren worden toegepast; wortels met ui bijvoorbeeld, basilicum bij tomaten of afrikaantjes bij kolen. Wat goed werkt is dat je gewoon een stap neemt, in beweging komt en gaat uitproberen zonder er torenhoge verwachtingen aan te koppelen.
  
  
• Heb je voldoende ruimte? Gebruik dan een deel als experimenteerdomein! Ga aan de slag met bovenstaande tips en kijk gewoon eens wat er gebeurt. Trek je conclusies bij de combinaties die je hebt gemaakt en noteer deze in je tuinlogboek. Was het succesvol? Wat was er dan zo succesvol? Had je bepaalde effecten niet ingecalculteerd; hoe ga je dat de volgende keer anders aanpakken? Kun je de volgende keer nog iets dichter op elkaar planten of had je juist meer ruimte nodig?
  
  
• Vul de leeggekomen plekken op met een aantal verschillende gewassen die niet heel overheersend qua formaat zijn. Kies bijvoorbeeld uit krulandijvie, eikenbladsla, radijsjes, stengelui, paksoi, wortel, bietjes, goudsbloemen en peterselie (en teken het in je moestuinplan in!). NOgmaals; dat hoeft dus geen 1 radijsje, 1 biet en 1 wortel te zijn...

Conclusie

Zo'n nieuw systeem leren kennen is net als leren fietsen. Toen je net leerde fietsen was je al heel trots als je wegreed met zijwieltjes. En was het moment dat die eraf mochten weer een stap in de juiste richting. Je richtte je niet op een marathon, je was in het moment en dat was goed genoeg. Zo gaat het met polycultuur ook. Experimenteer erop los (mét plan) en zie ieder experiment als een avontuur waarbij je iedere keer iets meer inzicht krijgt, leert en lol blijft houden. 

Ik wens je dus heel veel plezier toe in je ontdekkingsreis! Uit experimenten zijn de allermooiste uitvindingen gedaan!

Vragen? Stel ze hieronder!

Wil je een lezing boeken over talloze voordelen van natuurlijk moestuinieren? Neem contact met ons op!

Op de hoogte blijven? Abonneer je op mijn nieuwsbrief en volg mij op Instagram, Facebook en Youtube.

Foto: Kris van Driel
Deze blog bevat een affiliatelink.