Wisselteelt of polycultuur?
De meest toegepaste methode om je moestuinplan te maken is de wisselteeltmethode. Groente van hetzelfde soort teel je bij elkaar in één bed (of bak) en ieder jaar schuiven deze een bed op. Hiermee voorkom je bodemuitputting en ziektes. Klinkt logisch. Maar sinds ik polycultuur toepas heb ik de regels van wisselteelt overboord gegooid. En wat heb ik ontdekt? Het maakt het zoveel makkelijker om een plan te maken, je oogst vergroot en de tuin... die ziet er zo levendig, kleurig en feestelijk uit! pas ik polycultuur toe! Geen gewissel en gepuzzel meer…
Ik vind het daarom ongelofelijk gaaf om te zien dat in het afgelopen jaar heel veel moestuiniers nieuwsgierig zijn geworden naar polycultuur en er ook mee aan de slag zijn gegaan in hun tuin. YES!
Wat is polycultuur?
In het kort betekent polycultuur: gewassen van verschillende families op dezelfde plek kweken. Dit heeft eigenlijk alleen maar voordelen. Je verkleint aanzienlijk het risico op ziektes en plagen, je bodem blijft beter in balans, je oogst neemt toe en je tuin ziet er zoveel sierlijker en levendiger uit! Ik neem je de komende tijd in een aantal blogs mee in mijn polycultuurmoestuin. Ik geef je praktische tips hoe je polycultuur in jouw tuin kunt toepassen. Moeilijk? Nee hoor, helemaal niet!
Ik ontwikkelde de afgelopen jaren mijn eigen mozaïekmethode. Op basis van een van de mozaïekmodellen in mijn boek maak je je eigen moestuinplan waarin je in een bed van bijvoorbeeld 120 bij 250 centimeter tot wel 20 soorten gewassen kunt combineren. Bang dat je daarbij overzicht verliest? Niet nodig? Ik help je met het maken van een overzichtelijk plan zodat je weet wat je waar plaatst en wat met elkaar gecombineerd kan worden.
Voordelen van polycultuur
Er zijn een groot aantal grote voordelen van polycultuur. Ik je zal er een aantal geven:
- Tot wel 60% meer oogstopbrengst
- Duidelijke vermindering van plagen en vraatschade
- Aanzienlijk minder kans op plantenziekten
- Minder onkruidgroei, waardoor onderhoud eenvoudiger wordt
- Een moestuin die niet alleen productief is, maar ook oogstrelend mooi is door kleur, structuur en gelaagdheid
- Het hele jaar door genieten van oogst
- Een rijke variatie aan gewassoorten voor een evenwichtige moestuin
- Optimaal benutten van de beschikbare ruimte, zonder onnodige lege plekken
- Toename van biodiversiteit en een gezonder ecosysteem
- Kostenbesparing omdat je geen of weinig externe gewasbeschermingsmiddelen meer nodig hebt
- Minder tijd en energie kwijt aan water geven
- Minder tijd en energie kwijt aan gewasbescherming
- Een gezonde en levende bodem, eenvoudig te onderhouden
- Weinig tot geen uitgaven aan meststoffen door een natuurlijke aanpak
- Meer zelfvoorzienend leven
Deze positieve effecten zul je absoluut gaan zien als je polycultuur toepast. Je hoeft dus niet iedere keer naar de winkel te gaan om je gewassen te beschermen met middeltjes of materialen en dat scheelt je stress, tijd en geld.
Uiteindelijk merkte ik ook na jaren van ontdekken, uitproberen en leren dat polycultuur veel meer vrijheid biedt. Ik ben daardoor ontspannender geworden. Ieder jaar als ik een nieuw plan voor de moestuin maak voelt het als een leuk nieuw avontuur; de routine heb ik inmiddels en ik voel tegelijkertijd de opwinding van het nieuwe. "Wat gaan we dit jaar doen?" Bij wisselteelt hebben veel moestuiniers het onzekere gevoel van: "wat mag niet en wat mag wel", zijn dit goed of slechte buren van elkaar? Polycultuur geeft me ontspanning omdat er niet vanuit grenzen, onmogelijkheden en doemscenario's voor bodemziektes wordt gedacht. Je maakt combinaties van verschillede gewasgroepen die goed naast elkaar passen op basis van hoogte en breedte boven en in de grond.
Bij een wisselteeltplan ontstaan er in de loop van het seizoen op een gegeven moment lege plekken na het oogsten. Wanneer en wat mocht er dan op komen volgens de wisselteeltmethode? Vaak wordt er dan gewacht tot een heel bed leeg is en wordt er iets ingezaaid voor de volgende teeltronde. Daar heb je dus geen last meer van als je polycultuur toepast. Je kunt direct lege plekken vullen.
Ik ervaar polycultuur daarom als bevrijdend en veel ontspannener.
Misverstanden
Polycultuur is in het kort uitgelegd dus het combineren van verschillende families op dezelfde plek. Voordat ik je wat praktische voorbeelden geef is eerst belangrijk om een aantal misverstanden uit de lucht helpen.
1. Overal maar één gewas?
Denk nu niet dat ik met polycultuur dan 1 prei, 1 radijs, 1 biet en 1 spinaziezaadje zaait (of uitplant) op dezelfde plek. Dat zou natuurlijk onbegonnen werk zijn. Je kunt dus wel degelijk met dezelfde gewassen op één stuk werken. Een groepje radijs, wortels, sla of snijbiet kan dus absoluut. Maar deze wissel je af met voldoende andere gewasgroepen.
2. Gewoon maar wat doen!
Ik hoor heel veel mensen zeggen; "Oh, dan doe ik ook aan polycultuur, want ik doe gewoon maar wat!" Ik las afgelopen week zelfs een tuinmagazineblog waarin wordt gezegd dat polycultuur betekent dat je alles kriskras door elkaar zaait.
Dat kan natuurlijk. En dat is ook zeker polycultuur. Maar voor mij betekent een polycultuurmoestuin absoluut niet dat je in het wildeweg zaait en uitplant. Er zit wel degelijk een plan achter.
Je doet polycultuur geen recht door te zeggen dat je maar wat doet en dat polycultuur betekent dat je alles kriskras door elkaar zaait. Als je zomaar van alles zaai en uitplant zul je namelijk ongetwijfeld tegen een aantal problemen aanlopen die voorkomen hadden kunnen worden.
Daarom zal ik je in een aantal blogs meenemen in mijn ervaringen met mijn polycultuurmoestuin en hoe ik dat aanpak.
2. Hoe weet ik nu wat waar staat?
Ik heb al heel vaak moestuiniers gesproken die het overzicht totaal zijn verloren. En daarom concluderen dat polycultuur niets voor hen is. Nu je weet dat het geen zaai-maar-raakmethode is, snap je misschien ook dat je ook voor een polycultuuraanpak een plan maakt. Net als bij wisselteelt maak je dus een plan van tevoren. Je bedenkt welke gewassen je wilt kweken en bekijkt hoe je deze kunt combineren met elkaar.
Dit moestuinplan gebruik ik als uitgangspunt bij het zaaien en uitplanten. Ik weet dus wat ik op welke plek zaai en plant want dat staat allemaal in mijn logboek opgenomen. Ook gebruik ik gewoon (net als bij wisselteelt) plantenstekers om aan te duiden wat ik heb gezaaid. Dus ook in de bak, het bed of de border weet ik wat waar staat. Geen probleem met het houden van overzicht!
En natuurlijk pas ik het polycultuurplan ook wel eens aan als ik ga zaaien en uitplanten. Maar ook dat neem ik weer op in het plan. Ik houd dus te allen tijde overzicht en ik weet altijd waar ik mee bezig ben en wat ik heb gezaaid en uitgeplant.
Overgangsperiode
En er is natuurlijk altijd een combinatie mogelijk van wisselteelt en polycultuur. Ik begon mijn polycultuurreis door rustig te starten met combineren van gewassen. Ik bond bijvoorbeeld mijn courgettes en pompoenen op waardoor er meer ruimte onder de courgette bleef. Daar zaaide ik bladgewassen, kruiden en bloemen onder en omheen.
En soms had een gewas zich uitgezaaid en kon ik het niet over mijn hart verkrijgen om die te verhuizen of te verwijderen. Ik zocht daar geschikte gewassen bij die ernaast of erboven konden groeien. En zo ontstonden mijn eerste polycul(avon)tuurtjes!
Combineren: mix & match
Maar waar moet je in ’s hemelsnaam beginnen als je geen houvast meer hebt aan het plan voor gewasrotatie (ander woord voor wisselteelt)? Want die geeft zo duidelijk aan wat je bij elkaar zaait. Ik geef je een aantal leuke beginnerstips!
1. Combineer hoge gewassen met ‘onderteelt’
Onder hoge gewassen zoals opgebonden courgette en pompoen (klik voor meer informatie hoe je dat doet!), komkommer, stokbonen, tomaten, palmkool, spruitkool, boerenkool) is er voldoende ruimte voor lagere gewassen. Denk aan lage gewassen zoals radijs, postelein, peterselie, sla en spinazie. Veel van deze gewassen kunnen prima een beetje schaduw hebben. En omdat in de zomer de zon hoog aan de hemel staat is er nooit te lang schaduw onder de hoge gewassen.
Ik zorg er daarnaast ook voor voor dat ik ook ruimte heb om geurende kruiden en kleurige, geurende bloemen naast de plaaggevoelige gewassen te planten. Deze zijn niet alleen eetbaar maar hebben ook een gewasbeschermingsfunctie tegen onder andere luizen, het koolwitje en/of schadelijke aaltjes in de bodem. Zeer effectief en oogstrelend mooi!
2. Schijnbare chaos
Je kunt ook in golven zaaien en uitplanten, zoals Frank Anrijs in zijn boek “Combineren in de natuurlijke moestuin” uitlegt. Hij zaait/plant verschillende gewassen naast elkaar. Niet in een rechte lijn maar in een golven van ongeveer 35 cm hoogte (of breedte; het is maar hoe je het bekijkt). En in de oksels van de golven zaait of plant hij andere gewassen om de ruimte op te vullen en voor nog meer afwisseling in de familiesoorten, kleuren en geuren. Frank en zijn ouders van Yggdrasil noemen dit schijnbare chaos. Ook hier zit namelijk wel degelijk een plan achter!
3. Polycultuur in rechte rijen
Vind je bovenstaande allemaal nog te spannend? Ik ontwikkelde speciaal voor de moestuinier die rustig wil overschakelen ontwerpmodellen met rechte polycultuurrijen. Ook in rechte rijen is polycultuur toepassen mogelijk; ik zie het als een overbrugging tussen wisselteelt en polycultuur. Je houdt dan wel de rijtjes aan maar past geen wisselteeltindeling toe.
Voorbeeld 1 - voor een smal moestuinbed
- Plant een rij met tomaat, courgette en palmkool in de lengte
- Links hiervan een strook basilicum
- Rechts hiervan een mixstrook van zomerpostelein, pluksla en rucola
- Ter hoogte van de palmkool wissel je bovenstaande lage gewassen af met afrikaantjes
De courgette bind je op waardoor je drie hoge gewassen in het midden van het bed krijgt. Ruimte genoeg voor onderteelt!
De lage gewassen plaats je relatief dicht op de hoge gewassen. Je houdt om effectief te gebruik te maken van de bodem geen rijafstand aan, alleen de plantafstand. De bodem wordt daardoor zoveel mogelijk bedekt en planten groeien bijna aaneengesloten naast elkaar.
De onderste bladeren verwijder je van de tomaten als deze begint te groeien om ruimte te creëren voor de lage gewassen. Hetzelfde doe je met de bladeren van de courgette op het moment dat deze een lengte van zo'n 40 centimeter heeft bereikt óf tot de onderste volgroeide courgette.
Voorbeeld 2 - voor een smal moestuinbed
- Plant een rij komkommers of augurken langs een groeirek; ze groeien dus omhoog in plaats van over de grond
- Aan de zijde waar de meeste schaduw ontstaat plant je krulsla, eikenbladsla, krulandijvie en peterselie voor verschillende kleuren en bladstructuren (dit gaat slakkenvraat tegen)
- Aan de andere zijde een of twee rijen bieten (afhankelijk van de beschikbare ruimte). Deze rij kun je overigens zo breed maken als je zelf wilt), per meter wissel je dit af met goudsbloemen.
NB: deze voorbeelden zijn voor relatief smalle rijen van zo'n 60 centimeter. Als je in bedden van 120 centimeter breed werkt, dan kun je hier nog makkelijk drie extra rijen aan toevoegen. Voorbeelden hiervan vind je in mijn boek.
Deze rijenmozaïeken zijn een makkelijke manier en een fijne opstap naar een polycultuurmoestuin.
In mijn boek Thuis in de moestuin vind je naast bovenstaande rijenmozaieken ook andere ontwerpmodellen. Deze modellen bevatten meer beweging en allerlei slimme gewascombinaties. Je krijgt ook handige schema's en hele duidelijke stappenplannen om te starten met polycultuur of om je polycultuurkennis uit te breiden. Met mijn mozaïekmethode kan een bed van 120 breed en 2,5 meter lang met polycultuur wel 15 tot 20 gewassoorten bevatten!
De basis is de bodem
Een succesvolle moestuin staat of valt bij een solide basis: de bodem! De bodem is altijd het uitgangspunt. Een bodem vol leven is de sleutel voor gezonde gewassen. Een bodem in balans is in staat om aan het gewas te geven wat het nodig heeft. Je hoeft je daardoor geen zorgen te maken of er teveel of te weinig stikstof voor de plant beschikbaar is. Het bodemleven zorgt hier zelf voor.
Werk dus aan een gezonde bodem en blijf de bodem voeden, stimuleer het bodemleven. Dat betekent in ieder geval een jaarlijkse compostgift en natuurlijk ook: mulchen! En stop vooral met zaken die het bodemleven verstoren: niet meer spitten dus, geen kunstmest gebruiken of pesticiden gebruiken en geen kale aangeharkte bodem meer.
Nog meer leren?
Dit zijn ter introductie een aantal makkelijke stappen die je kunt zetten. Er valt veel meer te vertellen over polycultuur. Hoe combineer je lengte en breedte van de plant en hoe werkt het met wortelstelsels, maar daar ga ik in de komende blogs verder op in!
Uitzondering
Voor aardappel kun je het beste een uitzondering maken; deze kweek je sowieso niet ieder jaar op dezelfde plek en wissel je wel door. Boerenwormkruid zou aardappel kunnen beschermen tegen ziektes en plagen; altijd goed om die erbij te plaatsen. In het boek van Frank Anrijs lees je dat hij met succes boekte door in plaats van één aardappelbed meerdere kleinere eilandjes aardappelen pootte en dat combineerde met tuinbonen. Die eilandjes werden omgeven door andere polycultuurbedden of -eilandjes. Dit verkleint de kans op coloradokever op de aardappels.
Als je op zandgrond tuiniert is het raadzaam om de plek voor je kolen te wisselen. Nu kun je denken; dus toch wisselteelt? Frank Anrijs legt uit dat een afstand van 30 centimeter ten opzichte van de vorige plek al voldoende is en dat bij een pH van 7,2 of hoger er zelfs geen knolvoet kan ontwikkelen. Wisselen vanuit de wisselteeltvisie hoeft dus niet. Ik schuif kolen niet ieder jaar naar een ander bed zoals wisselteelt het voorschrijft. Verdeeld over al mijn bakken staan verschillende koolgewassen. Maar ik zorg er wel voor dat in het jaar erna er geen kool op precies diezelfde plek staat. Mijn bakken zijn ongeveer 2,5-3 meter lang. Als er een groepje van 3 palmkolen in 2023 heeft gestaan op de kopsekant, plaats ik die in het jaar erna naar een plek verderop in die bak. Het risico op knolvoet wil je vermijden.
Kolen zijn lid van de kruisbloemenfamilie. Ook rucola en raapsteel zijn lid van die familie. Het ene gewas is gevoeliger voor knolvoet dan het andere gewas. Maar ik raad aan om gewassen uit de kruisbloemenfamilie altijd op een andere plek uit te planten in het volgende seizoen.
Polycultuur betekent voor mij sowieso dat ik nooit op dezelfde plek jaar in jaar uit hetzelfde polycultuurgroepje inplan. Dat varieert per jaar en zelfs vaak ook per aantal maanden. Je past dus nooit hetzelfde plan of dezelfde combinatie toe op hetzelfde stuk. Polycultuur gaat om variatie, ook als het om het plaatsen van gewassen op een bepaalde plek gaat.
Polycultuur: diverse gewassen combineren, effectieve beplanting, slimme gewasbescherming, prachtig uitzicht, bodembalans en een hoge opbrengst!
Conclusie
Zo'n nieuw systeem leren kennen is net als leren fietsen. Toen je net leerde fietsen was je al heel trots als je wegreed met zijwieltjes. En was het moment dat die eraf mochten weer een stap in de juiste richting. Je richtte je niet op een marathon, je was in het moment en dat was goed genoeg. Zo gaat het met polycultuur ook. Experimenteer erop los (mét plan!!!) en zie ieder experiment als een avontuur waarbij je iedere keer iets meer inzicht krijgt, leert en lol blijft houden.
Mijn moestuinboek Thuis in de moestuin helpt je met de basis en de uitvoering van polycultuur. En ik wens je heel veel plezier toe in je ontdekkingsreis! Uit experimenten zijn de allermooiste uitvindingen ontstaan..
= = =
Nog meer leren over polycultuur? Lees deze blog.
Lezen over de nadelen van wisselteelt? Lees deze blog.
= = =
Op de hoogte blijven? Abonneer je op mijn nieuwsbrief en volg mij op Instagram, Facebook en Youtube.
Foto: Kris van Driel, Collin Leijenaar
Deze blog bevat een affiliatelink.
